Η ιστορία της Κύθνου, ξεκινάει από τα αρχαία χρόνια, όπου αναφέρονται οι Δρύοπες, μυθικός βασιλιάς των οποίων αναφέρεται ο Κύθνος ως γιος του θεού Απόλλωνα εξ ου και το όνομα της. Ακόμα ήταν γνωστή ως Δρυοπίς ή Οφιούσα. Στους αρχαίους χρόνους στην Κύθνο είχε ιδρυθεί μια ακμάζουσα ιωνική αποικία. Οι αρχαίοι Κύθνιοι ασχολούνταν και με τη ναυτιλία και στους Περσικούς πολέμους συμμετείχαν με μία τριήρη και μία πεντηκόντορο. Η αρχαία πολιτεία της Κύθνου φημιζόταν για την ευνομία της όπου και για το λόγο αυτό ο Αριστοτέλης αφιερώνει ειδική μελέτη για την Κύθνο στο έργο του «Περί Κυθνίων Πολιτείας», έργο που δυστυχώς δεν διασώθηκε. Στα πρόσφατα χρόνια, στη βορειοανατολική ακτή του νησιού, κοντά στα Λουτρά στο σημείο Μαρουλάς, βρέθηκε η παλαιότερη εγκατάσταση των Κυκλάδων. Οργανικά δείγματα που στάλθηκαν για χρονολόγηση πιστοποιούν ότι η θέση χρονολογείται στην 9η και 8η χιλιετία π.Χ., δηλαδή στη Μεσολιθική περίοδο. Οι ανασκαφές έφεραν στην επιφάνεια λείψανα κυκλικών κατασκευών, που πιθανώς είχαν χρησιμοποιηθεί ως χώροι διαμονής, καθώς και μερικούς τάφους.

Η σημαντικότερη αρχαιολογική τοποθεσία της Κύθνου είναι το Βρυόκαστρο ή Ρηγόκαστρο, όπου στην αρχαιότητα βρισκόταν η πόλη της Κύθνου και κατοικήθηκε από τον 10ο αι. π.Χ. μέχρι και την πρώτη περίοδο του Μεσαίωνα. Μεταξύ άλλων στο συγκεκριμένο αρχαιολογικό χώρο έχουν βρεθεί αρχαία ιερά όπως ο ναός του Θεού Απόλλωνα και της Θεάς Αρτέμιδος και το δίδυμο ιερό του Θεού Ασκληπιού και της Θεάς Αφροδίτης, καθώς και άλλες κατασκευές. Στα ευρήματα συμπεριλαμβάνονται και παλαιοχριστιανικοί ναοί. Η συνεργατική ανασκαφική έρευνα του Τομέα Αρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού στο Βρυόκαστρο της Κύθνου οδήγησε και φέτος το καλοκαίρι σε εξαιρετικά σημαντικά αποτελέσματα. Ύστερα από 30 χρόνια ερευνών πεδίου, η συνέχιση των ανασκαφικών εργασιών οδηγούν σήμερα, στην δημιουργία ενός οργανωμένου αρχαιολογικού χώρου, που θα λειτουργεί παράλληλα με το Αρχαιολογικό Μουσείο του νησιού το οποίο πρόκειται να εγκαινιαστεί εντός του 2022, έργο εξαιρετικά σημαντικό για την προστασία και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς της Κύθνου.

Η Κύθνος είναι καθαρό δείγμα νησιού των Κυκλάδων. Το μάτι δεν ξεφεύγει από τους γυμνούς βράχους και τις αμέτρητες ξερολιθιές, μια ατελείωτη σειρά από πέτρες ακανόνιστου σχήματος και χωρίς κανένα συνδετικό υλικό. Ως τεχνική συναντάται σε όλο τον κόσμο, από τα Κυκλώπεια τείχη στις Μυκήνες και το αρχαίο κάστρο της Μήλου στην Ελλάδα, έως την πόλη Λουβαντούντων Μάγια και το Μάτσου Πίτσου των Ίνκας στο Περού. Σε συνδυασμό με κάποια σηματοδοτημένα αλλά και μη μονοπάτια, αποτελεί πρόκληση για όσους αγαπούν την πεζοπορία και αναζητούν να βρεθούν κοντά σε κάτι αυθεντικό και να βιώσουν από κοντά την ιστορία, τον πολιτισμό και την φυσική κυκλαδίτικη ομορφιά του νησιού. Μονοπάτια που περνούν μέσα από γραφικούς οικισμούς, ξωκλήσια, πηγές, ανεμόμυλους, πανέμορφες παραλίες, κάστρα, αγροτικές οικίες και ιαματικές πηγές είναι μόνο μερικοί από τους θησαυρούς που θα ανακαλύψουν περπατώντας.

Ένας από αυτούς τους θησαυρούς, είναι και το γνωστό πλέον σπήλαιο Καταφύκι, που από την ονομασία του καταλαβαίνει κανείς ότι πρόκειται για σημείο όπου αποτέλεσε καταφύγιο για τους κατοίκους σε διάφορες στιγμές της ιστορίας του, εκτός από σημείο αποθήκευσης τροφίμων αλλά και συγκέντρωσης αναψυχής και γλεντιών. Πιθανολογείται ότι από την αρχαιότητα, αλλά και με αναφορές μετά το 1835 είχαν ξεκινήσει στο σπήλαιο εξορύξεις σιδήρου όπου είναι ορατές μέχρι σήμερα. Το σπήλαιο βρίσκεται στο νότιο άκρο της Δρυοπίδας και αποτελεί πόλο έλξης και συνεχώς αυξημένου ενδιαφέροντος για την ιστορία του αλλά και για τα πετρώματα που μπορεί κανείς να θαυμάσει κατά την επίσκεψή του.

Η αντίθεση του λευκού των σπιτιών και του απέραντου γαλάζιου του Αιγαίου. Η λαϊκή αρχιτεκτονική των Κυκλάδων όπου έγινε πρότυπο αναφοράς για το μοντέρνο αρχιτεκτονικό κίνημα συναντάτε σε κάθε γωνιά της Κύθνου. Τα παραδοσιακά κτίσματα, εναρμονισμένα απόλυτα στο φυσικό περιβάλλον, είναι χτισμένα σε εσοχές, σε βράχους, χρησιμοποιούν κοιλότητες για δεξαμενές και αποθηκευτικούς χώρους και προστατεύονται από τον άνεμο και τη βροχή. Τα λεγόμενα ”κελιά”, τα μικρά πέτρινα κτίσματα τα οποία χρησιμοποιούσαν οι βοσκοί για να φυλάξουν τα ζώα αλλά και να προστατευθούν οι ίδιοι, υπάρχουν σε πληθώρα και μεγέθη που ποικίλλουν και τα οποία χαρακτηρίζονται ως άλλη μια πολιτισμική κληρονομιά που έχει να αναδείξει.

Η Xώρα της Kύθνου, πανέμορφη μαρτυράει το κυκλαδίτικο χρώμα και την αυθεντική νησιώτικη ταυτότητά της μέσα από μικρές πλατείες και γραφικά πλακόστρωτα ζωγραφισμένα δρομάκια με παραδοσιακές νεοκλασικές αρχοντικές κατοικίες και παραδοσιακά κυκλαδίτικα σπίτια με χρωματιστές πόρτες και παράθυρα, ασβεστωμένα σκαλιά, καμάρες και στεγάδια, εκκλησίες και ανεμόμυλους που την καθιστά φύλακα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής των Κυκλάδων. Η Δρυοπίδα, με τα παραδοσιακά κεραμοσκεπή σπίτια εξαίρετης αρχιτεκτονικής, παλιές εκκλησίες, όμορφες μικρές πλατείες, γραφικά σοκάκια και καμάρες παρουσιάζει την άλλη αρχιτεκτονική όψη των Κυκλάδων με περίσσια ομορφιά. Το όνομά της είναι συνυφασμένο με τους Δρύοπες, τους πρώτους κατοίκους του νησιού κατά την ιστορία της Κύθνου. Tο Xωριό ή Σύλλακκα, όπως το αποκαλούν οι ντόπιοι, επειδή είναι χτισμένο ανάμεσα σε λόφους και αθέατο από τη θάλασσα, είναι επίσης γνωστή για τη μακρά του παράδοση στην κεραμική τέχνη. Στη Χώρα και στη Δρυοπίδα θα βρείτε λαογραφικά μουσεία με παραδοσιακά στοιχεία του νησιού, ενώ στη Δρυοπίδα θα έχετε τη δυνατότητα να βρείτε και Εκκλησιαστικό & Βυζαντινό μουσείο με εκκλησιαστικά εκθέματα.

Τα μοναστήρια, οι εκκλησίες και τα ξωκλήσια του νησιού, αποτελούν τον συνδετικό κρίκο μιας λιτής απαράμιλλης αρχιτεκτονικής που κυριολεκτικά γαληνεύουν τον επισκέπτη τους και τους πιστούς που τις επισκέπτονται. Λέγεται πως ίσως υπάρχουν στην Κύθνο, συνολικά 365 εκκλησίες, μια για κάθε ημέρα γιορτής και προσευχής. Επισκεφθείτε ναούς αιώνων στη βάση των κυκλαδικών μονοπατιών ή στους μικρούς λοφίσκους διαφόρων σημείων της Κύθνου και βυθιστείτε στη γραφική παρουσία ενός υπέροχου λιτού παραδοσιακού χώρου που σας βοηθά να επανασυνδεθείτε με εμπειρίες μοναδικές.

Η εκκλησία της Παναγίας της Κανάλας, που θεωρείται και θαυματουργή, ονομάστηκε έτσι γιατί η εικόνα της βρέθηκε από τους ψαράδες στο στενό –κανάλι– ανάμεσα στην Κύθνο και τη Σέριφο και όπου η εικόνα της αγιογραφήθηκε τον 17ο αιώνα και αποτελεί εξαιρετικό έργο της Κρητικής σχολής.
Την 1η Οκτωβρίου 2016 πραγματοποιήθηκε η υποδοχή αποτμήματος των Ιερών Λειψάνων του Αγίου Ιγνατίου εκ Μαριουπόλεως Ουκρανίας του Κύθνιου στην Κύθνο και την επόμενη μέρα υπογράφηκε η Αδελφοποίηση μεταξύ του Δήμου Κύθνου και του Δήμου Μαριούπολης της Ουκρανίας. Πρόκειται για ένα μοναδικό ιστορικό γεγονός το οποίο απέκτησε διεθνή διάσταση στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ιστορία και με απόφαση του Μητροπολίτη Σύρου καθιερώθηκε νέα τοπική θρησκευτική εορτή για το νησί και κάθε χρόνο στα τέλη Σεπτεμβρίου διοργανώνονται εορταστικές εκδηλώσεις προς τιμήν του Αγίου.

Τα πανηγύρια που τα τελευταία χρόνια δεν πραγματοποιούνται λόγω της πρόσφατης πανδημίας. Ωστόσο, ανέκαθεν αποτελούσαν τις σημαντικότερες εκδηλώσεις ζωής, κεφιού και γλεντιού στο νησί μεταξύ των κατοίκων της, αλλά και όσων είχαν την τύχη να βρίσκονται παρόντες. Φυσικά τα πανηγύρια, είναι μια ευκαιρία για εκδήλωση της θρησκευτικότητας και της κοινωνικοποίησης μέσα από τη συμμετοχή, το χορό και το τραγούδι. Κάθε οικογένεια όπου έχει στην ιδιοκτησία της την εκάστοτε εκκλησία που γιόρταζε, οργάνωνε το ετήσιο πανηγύρι που έδινε αφορμή για γλέντι μέχρι το πρωί. Ανάλογα δε, την εποχή και τον εορτασμό, διαφορετικών ειδών φαγητά ετοιμάζονταν από ημέρες πριν, με τη βοήθεια συγγενών και φίλων, προκειμένου να φιλοξενήσουν πλήθος κόσμου, υπό τους ήχους των μουσικών οργάνων κι όλο το νησί γινόταν μια παρέα, μια αγκαλιά βιώνοντας μια αξεπέραστη εμπειρία χαράς και κεφιού. Τα έθιμα και οι πρακτικές συνεχίζουν να αναβιώνουν στον επιτρεπτό βαθμό, οπότε οι οικισμοί λάμπουν χαρακτηριστικά, από τα ασπρισμένα σοκάκια και τις φρεσκαρισμένες ζωγραφιές τους με αφορμή τις γιορτές που έπονται.

Η μουσική και χορευτική παράδοση, άμεσα συνδεδεμένη με τα πανηγύρια, δίνουν την ευκαιρία στους νέους αλλά και όσους αισθάνονται νέοι να χορέψουν τον παραδοσιακό αντικριστό μπάλο που χορεύεται στην Κύθνο, ζευγαρωτός, ζωηρός με φιγούρες που απλά αν υπάρχεις εκεί να τους θαυμάσεις, σου μένει αξέχαστος και σε γεμίζει έντονα συναισθήματα. Ο συρτός κι ο καρσιλαμάς είναι άλλα είδη χορών που συνεχίζουν να χορεύονται παραδοσιακά στις γιορτές και τα πανηγύρια. Τα βιολιά και τα λαούτα είναι το βασικό ζεύγος μουσικών οργάνων ή ζυγιά όπως τη λένε στην Κύθνο. Η τσαμπούνα που είναι ένα από τα αρχαιότερα μουσικά όργανα και ακούγεται ακόμα σε εκδηλώσεις του νησιού, κυρίως τις Απόκριες.

Οι χώροι εστίασης είναι γνήσιοι πρεσβευτές της γαστρονομικής κουζίνας. Οι επιλογές μεταξύ αυτών, οι γραφικές ταβέρνες που ανήκουν σε ντόπιους κατοίκους και προσφέρουν νοστιμότατες παραδοσιακές συνταγές από προϊόντα και κρέατα δικής τους παραγωγής αλλά και ψάρια από τα νερά της Κύθνου, όπου επιμελούνται με αγάπη και υπέρμετρη φιλοξενία οι δεύτερης και τρίτης γενιάς μάγειρες, μαγείρισσες και ψήστες, σίγουρα δεν δίνουν περιθώρια αδιαφορίας για τη γηγενή κουζίνα. Με το πέρασμα των χρόνων και τη σταδιακή ανάπτυξη του νησιού, εφάμιλλης ποιότητας εστιατόρια δραστηριοποιήθηκαν στο νησί με εναλλακτικές προτάσεις φαγητού, επάξιες γεύσης και ποιότητας για τα δεδομένα της Κύθνου κι έτσι σε κάθε οικισμό ή παραλία της Κύθνου, ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα επιλογής μιας γαστρονομικής ποικιλομορφίας που συναγωνίζεται κάθε μεγάλη πόλη. Μην παραλείψετε τους φούρνους και τα καφενεία – ζαχαροπλαστεία που φτιάχνουν γλυκά του κουταλιού, παστέλια που παραδοσιακά προσφέρονται στους γάμους, αμυγδαλωτά, αλλά κυρίως να δοκιμάσετε την τοπική τυρόπιτα, την ονομαστή πίτα, με τυρί Κύθνου, αυγά και μάραθο καθώς επίσης και το κολόπι, την τοπική χορτόπιτα. Απαραίτητες προμήθειες επιστροφής από τις διακοπές σας, το θεσπέσιο θυμαρίσιο μέλι, για τους λάτρεις των τυριών το ντόπιο κατσικίσιο τυρί, αν προλάβετε την άνοιξη το ανάλατο «ξινό» ή το αλατισμένο «τρίμμα» που έχει πιο ξινή γεύση, την αξεπέραστη κοπανιστή αλλά και τη φέτα, καθώς επίσης, κάπαρη που βγαίνει στα βράχια της Κύθνου και παραδοσιακές κριθαροκουλούρες με γλυκάνισο.

Αφήσαμε για το τέλος τις ξακουστές παραλίες του νησιού, οι οποίες έχουν κάθε μια κάτι μοναδικό κι ο καθένας βρίσκει μέσα από τις 99 συνολικά παραλίες της Κύθνου μαζί με τους όρμους και ορμίσκους, τουλάχιστον μία να την χαρακτηρίσει ως την αγαπημένη του! Με σοβαρό πλεονέκτημα, η Κύθνος έχει να προσφέρει σε όλο το μήκος της ακτογραμμής της, μεγάλο αριθμό προσβάσιμων παραλιών που προσφέρουν είτε τη χλιδή ενός παραλιακού θέρετρου, ή την απλότητα της σκιάς από τα αρμυρίκια ή ακόμα το γραφικό κυκλαδίτικο γυμνό τοπίο, όπου εκεί σίγουρα θα χρειαστείτε να είστε εφοδιασμένοι με μία ομπρέλα. Στις παραλίες μπορείτε να πάτε είτε με αυτοκίνητο, είτε με πεζοπορία ή ακόμα με δικό σας σκάφος ή αν κλείσετε από το λιμάνι του Μέριχα την λάτζα, το καΐκι που θα σας μεταφέρει σε κάποιες παραλίες.